REPUBLIEK VAN SUID-AFRIKA
DIE HOOGSTE HOF VAN APPèL
VAN SUID-AFRIKA
Saak Nr 639/96
In die saak tussen :
RUSTIG BOERDERY BK Appellant
- en -
PREMIER FOOD INDUSTRIES LIMITED Respondent
Coram: Van Heerden Wnd HR et Hefer, Vivier, Hoexter ARR et
Ngoepe Wnd AR.
Verhoor: 11 September 1998
Gelewer: 25 September 1998
UITSPRAAK
VIVIER AR
2 VTVTER AR
Die appellant ("Rustig Boerdery") is 'n beslote korporasie en sy lede
is Johan Hendrik Bamard ("Barnard") en Petrus Lodewikus Bodenstein
("Bodenstein"). Die respondent doen sake in Marble Hall as verskaffers
van katoensaad onder die naam Clark Katoen. Geriefshalwe verwys ek
na die respondent as Clark. Laasgenoemde het in die Transvaalse
Provinsiale Afdeling 'n aksie vir die betaling van sekere gelde ingestel teen
Rustig Boerdery as eerste verweerder, Bamard as tweede verweerder en
Bodenstein as derde verweerder. Rustig Boerdery het 'n teeneis vir
betaling van die bedrag van Rl 850 144-02 as skadevergoeding weens
kontrakbreuk ingestel. Die hooíeis is geskik en is nie verder van belang
nie. Die saak het daama op die teeneis voortgegaan. By die aanvang van
die verhoor het Van der Merwe R ingevolge Hofreël 33(4) gelas dat die
volgende vrae afsonderlik en vooraf beslis word: eerstens of die kontrak
3 tussen Clark en Rustig Boerdery gesluit is op die terme beweer deur Rustig
Boerdery; tweedens of Clark kontrakbreuk gepleeg het; en derdens of Clark
aanspreeklik is vir enige skade wat Rustig Boerdery mag gely het. Die Hof
a quo het al drie vrae in Clark se guns beslis en het gevolglik die teeneis van
die hand gewys met koste. Met die nodige verlof appelleer Rustig Boerdery
na hierdie Hof teen die uitspraak en bevele van die Hof a quo.
Rustig Boerdery se saak, kortliks gestel, was dat hy op 16 Augustus
1990 'n skriftelike finansieringskontrak met Clark gesluit het waarvolgens
laasgenoemde onderneem het om aan hom vir die 1990-1991 oesjaar
finansiering vir die verbouing van katoen te verskaf ten bedrae van
R515 084-00; insluitende'n bedrag van R53 607-00 vir die aankoop van
diesel. Van laasgemelde bedrag is R8 330-00 namens hom uitbetaal op 22
Augustus l990, R10471-59 op 20 September l990 en Rll 015-16 op
17 Oktober 1990 waarmee hy kon begin om sy lande te bewerk en te plant.
4 Vanaf Woensdag 24 Oktober 1990 het Clark egter alle betalings gestaak en
dit eers op Donderdag 1 November 1990 hervat. Rustig Boerdery beweer
dat hy nie in die ses werksdae wat intussen verloop het, enige diesel kon
bekom ten einde te ploeg, te plant of andersins sy lande te bewerk nie en dat
hy gevolglik skade gely het.
Clark het erken dat betalings ingevolge die flnansieringskontrak
tussen 24 Oktober 1990 en 1 November 1990 opgeskort was maar ontken
dat hy daardeur kontrakbreuk gepleeg het. Sy verweer was, eerstens, dat
ingevolge klousule 5 op bl 5 van die kontrak die tydstip en omvang van alle
uitbetalings in sy uitsluitlike diskresie was, tweedens, dat geen datum in
elk geval bepaal is vir enige uitbetaling nie en dat hy in die afwesigheid van
enige aanmaning nie in mora verkeer het nie en derdens, dat Rustig
Boerdery deur die beoefening van redelike sorg sy skade kon verhoed het.
5 Wat betref die diskresie waarop Clark gesteun het, het Rustig
Boerdery aangevoer dat bl 5 nie deel van die kontrak tussen die partye
gevorm het nie. Die Hof a quo het beslis dat bl 5 wel deel van die
kontrak gevorm het. Die opskrif bo-aan bl 1 van die kontrak is
"Aansoek om Finansiering ... teen die lewering van die 1990/1991 oes".
Dan volg besonderhede van Rustig Boerdery, sy lede, sy waterbronne en sy
besproeiingstoerusting. Ble 2 en 3 bevat besonderhede van die plase
waarop die katoen verbou sou word en die beraamde finansiering wat
aangevra word. Bl 4 bevat Rustig Boerdery se balansstaat en
besonderhede van sekuriteite wat hy aanbied. Op bl 5 word onder die
opskrif "1990/1991 Katoen Kweekkontrak" teraanvang bepaal dat Rustig
Boerdery van Clark katoensaad bestel om te plant onderhewig aan die
voorwaardes wat volg. Klousule 4 op bl 5 bepaal dat Rustig Boerdery
sy volle 1990/1991 katoenoes aan Clark teen 'n vasstelbare prys verkoop.
6 Klousule 5 bepaal dat Clark geregtig sal wees om sodanige voorskotte en
lenings aan Rustig Boerdery te maak as wat in Clark se uitsluitlike diskresie
is. Clark word verder gemagtig om die opbrengs van die katoenoes te
verreken teen enige bedrag, insluitende rente, wat Rustig Boerdery aan
Clark verskuldig mag wees. Rustig Boerdery ondemeem verder om alle
bedrae, insluitende rente, wat dan nog aan Clark verskuldig mag wees,
terug te betaal teen 31 Julie 1991. Bl 6 bevat 'n borgakte waarin Bamard
en Bodenstein hulle as borge verbind vir die behoorlike betaling van alle
bedrae wat Rustig Boerdery aan Clark verskuldig mag wees.
Namens Rustig Boerdery is in hierdie Hof betoog dat bl 5 'n
afsonderlike kontrak is wat slegs betrekking het op die aankoop van
katoensaad en die verkoop van die katoenoes en dat dit niks te make het met
voorskotte en lenings wat vir ander uitgawes gemaak is nie. Ek kan nie
saamstem nie. Die finansiële hulp wat op bl 3 uiteengesit word, is bereken
7 om alle uitgawes soos gespesifiseer te dek. Die aankoop van saad is een
daarvan. Die voorwaardes waaronder Clark bereid was om al daardie
fmansiële hulp te verleen, verskyn veral op ble 5 en 6. Daarsonder is ble
1 tot 4 niks anders nie as 'n tabulering van besonderhede betreffende 'n
aansoek om finansiering, soos die Verhoorhof dit tereg beskryf het. Na
my mening het die Verhoorhof tereg bevind dat bl 5 deel gevorm het van een
en dieselfde finansieringskontrak.
Die volgende vraag wat dan ontstaan is of Clark se diskresie so wyd
was soos betoog, met ander woorde dat hy te eniger tyd uitbetalings kon
opskort, hoe ongeleë dit ookal vir Rustig Boerdery sou wees. Ek vind dit
egter nie nodig om hierdie vraag te beslis nie vanweë die feit dat nêrens in
die kontrak 'n dag vir die uitbetaling van lenings of voorskotte aan Rustig
Boerdery gestipuleer is nie. Dit was gemene saak dat Clark nooit
aangemaan is om te presteer nie sodat hy nie op hierdie wyse in mora
8 geplaas is nie. Vir soverre Rustig Boerdery se aanvraag vir diesel op 24
Oktober 1990 as 'n aanmaning beskou kan word, beteken dit nie sonder
meer dat mora ingetree het nie. Daar is nie gepleit dat Clark onmiddellik
of selfs binne ses dae moes presteer nie en mora kon gevolglik nie ingetree
het nie.
Namens Rustig Boerdery is betoog dat dit nie nodig was om Clark in
mora te plaas nie omdat hy reeds vooraf die kontrak gerepudieer het deur te
kenne te gee dat fmansiering beéindig word. In die eerste plek is repudiasie
nie uitdruklik in die pleitstukke beweer nie. Die bewering in die teeneis was
dat Clark kontrakbreuk gepleeg het deur op 24 Oktober 1990 Rustig
Boerdery se flnansiering te stop, met ander woorde dat Clark versuim het om
sy verpligtings ingevolge die kontrak na te kom. Namens Rustig Boerdery
is gesteun op 'n bewering in sy replikasie dat Clark nie aangemaan is nie
omdat sy verteenwoordiger reeds op 24 Oktober 1990 te kenne gegee het dat
9 geen verdere uitbetalings gemaak sou word nie, selfs al word Clark
aangemaan. Soos Rustig Boerdery se advokaat in hierdie Hof geredelik
toegegee het, was daar geen getuienis om hierdie bewering te staaf nie.
Die Verhoorhof het tereg bevind dat selfs al word elke woord van die
getuienis van Bamard en Bodenstein namens Rustig Boerdery aanvaar, Clark
nooit ondubbelsinnig te kenne gegee het dat hy nie gaan presteer nie, sodat
daar van repudiasie geen sprake kan wees nie.
Dit was nie in geskil nie dat Clark op 24 Oktober 1990 vir Rustig
Boerdery verwittig het dat sy rekening "gevries word totdat hierdie ding
uitgeklaar is" verwysende na 'n bedrag van nagenoeg R105 000-00 wat
Bodenstein se pa ("Bodenstein snr") aan Tongaat Katoen ("Tongaat")
verskuldig was. Clark was bang dat indien Tongaat vir Bodenstein snr sou
dagvaar vir betaling, sekuriteite wat gedien het ter versekering van Rustig
Boerdery se skuld in gedrang sou kom indien dit reeds Bodenstein snr se
10 skuld by Tongaat verseker het. Dit was verder nie in geskil nie dat
onderhandelings onmiddellik aangeknoop is tussen Clark en Rustig Boerdery
wat gelei het tot 'n ooreenkoms op 31 Oktober 1990. Daarvolgens het
Clark, bo en behalwe die uitbetahngs ingevolge die finansieringskontrak, wat
die dag daarna hervat is, op 5 November 1990 'n verdere bedrag van
R105 526-81 aan Rustig Boerdery geleen wat gebruik sou word vir die
betaling van Bodenstein snr se gemelde skuld. In hierdie omstandighede is
daar nie sprake van repudiasie nie en het die blote mededeling van die
opskorting van uitbetalings nie die intrede van mora tot gevolg gehad nie.
Clark was gevolglik nie in mora nie en hy het nie kontrakbreuk gepleeg nie.
Dit is gevolghk nie nodig om te beslis of Rustig Boerdery deur die
beoefening van redelike sorg sy skade kon verhoed het nie.
Volledigheidshalwe wys ek op dié volgende in hierdie verband. Volgens
Rustig Boerdery se balansstaat wat m die finansieringskontrak verskyn, het
11 hy oor 15 trekkers beskik wat, volgens Barnard, nie almal sonder diesel die
oggend van 24 Oktober 1990 was nie. Barnard het getuig dat wanneer hulle
volstoom gewerk het, Rustig Boerdery tussen 1000 en 1500 liters diesel per
dag gebruik het. Volgens die lys van voorskotte blyk dit egter dat die
gemiddelde verbruik heelwat minder was. Soos ek reeds gemeld het, het
Clark voor 24 Oktober 1990 drie uitbetalings vir die aankoop van diesel
gemaak, naamlik op 22 Augustus 1990,20 September 1990 en 17 Oktober
1990, dit wil sê ongeveer een aflewering per maand. Volgens Barnard is
die diesel waarvoor op 17 Oktober 1990 betaal is, reeds op 8 Oktober
afgelewer. Op 1 November 1990 is Rustig Boerdery se brandstof-tenks
volgemaak met 'n besending van 11298 liters wat dus die verbruik vir 'n
tydperk van 15 dae, dit wil sê vanaf 8 Oktober tot 24 Oktober,
verteenwoordig. Die 11298 hters het R12 958-00 gekos. Selfs in die
veronderstelling dat Rustig Boerdery 1000 liters per dag sou gebruik het
12 gedurende die ses dae waaroor die saak gaan, beteken dit dat hy vir 'n
relatief klein bedrag in sy brandstof-behoeftes vir daardie dae kon voorsien
het. Uit beide Barnard en Bodenstein se getuienis is dit duidelik dat hulle
wel hierdie hoeveelheid diesel elders kon bekom het maar dat hulle geen
poging aangewend het om dit in die hande te kry nie. In die omstandighede
kan dit moontlik gesê word dat Rustig Boerdery redelikerwys sy skade kon
verhoed het. Die bewyslas hiervan rus natuurlik op Clark. Dit is, soos ek
reeds aangedui het, nie nodig om hierdie kwessie te beslis nie.
Die appèl word afgewys met koste wat die koste van twee advokate
insluit.
W VIVIER AR
Van Heerden Wnd HR)
Hefer AR)
Hoexter AR)
Ngoepe Wnd AR) Stem saam.