Saak No 128/93
IN DIE HOOGGEREGSHOF VAN SUID-AFRIKA (APPèLAFDELING) In die saak tussen:
LUCKY MBINGO Appellant
en
DIE STAAT Respondent
CORAM: E M GROSSKOPF, NESTADT ET HARMS ARR
DATUM VAN VERHOOR: 8 November 1994
DATUM GELEWER: 17 November 1994
UITSPRAAK
2
E M GROSSKOPF, AR
Die appellant is in die Transvaalse Provinsiale
Afdeling skuldig bevind aan moord en roof deur J J
Strydom R en assessore. Op die moordklag is hy ter dood
veroordeel. 'n Vonnis van 15 jaar gevangenisstraf is
ten opsigte van die roofklag opgelê. Hy kom nou in hoër beroep teen sy skuldigbevinding aan moord en teen die
doodvonnis.
Die feite is kortliks soos volg. Op 14 Augustus 1992 het Mnr Shadrack Lekitlane, die eienaar van verskeie huurmotors, sy broer Thabo na die huurmotorstaanplek in Carletonville geneem om een van die huurmotors te bestuur. Dit was tussen 1 en 1.30 vm.
Om ongeveer 9.30 vm dieselfde dag is Mnr F s Swart, die assistent hoofsekuriteitsbeampte by die Deelkraal goudmyn, as gevolg van inligting wat hy
3 ontvang het, na 'n bos net buite Carletonville wat
bekend is as Bloubos. Daar het hy die lyk van Thabo
gekry. Dit het op die grond gelê. Die ligging was
ongeveer 50 meter van die naaste pad. Die hande en
voete van die oorledene was nie vasgemaak nie. Naby die
lyk was daar 'n bloedbevlekte hamer.
Nog later op dieselfde dag is konst Mbuyisa in
Mayflower, Oos-Transvaal, na die huurmotorstaanplek op
die dorp ontbied. Dit was ongeveer 12.30 nm. Daar het
hy die appellant gevind, omring van vyf
huurmotorbestuurders. Toe die appellant die polisiewa
sien aankom het hy probeer weghardloop. Konst Mbuyisa
het hom egter voorgekeer en gevang. Die appellant was
in besit van die voertuig wat die oorledene vroeër die
dag bestuur het. Hy het beweer dat hy die eienaar
daarvan was en het, volgens wat die ander
huurmotorbestuurders in die appellant se
teenwoordigheid aan die konstabel vertel het, probeer
om dit te verkoop. Mayflower is naby die grens van
4 Swaziland. Die appellant is 'n Swazi, en dit is redelik
om af te lei dat hy op pad huis toe was.
Volgens die mediese getuienis het die oorledene
sewentien halfmaanvormige wondjies op sy gesig en
voorkop en bo-op sy kop gehad met onderliggende skade
aan sagte weefsel en ingedrewe frakture van die skedel.
Daar was erge subaragnoïdale bloeding asook
ekstradurale en subdurale bloeding aanwesig. Die
sewentien wonde het gelyk asof hulle veroorsaak was
deur houe met 'n klein hamer soos dié wat by die lyk
van die oorledene gevind is. Die oorsaak van dood is
aangedui as veelvuldige skedelfrakture met
breinbloeding. Benewens die hoofbeserings het die
oorledene 'n kneuswond voor sy bors gehad met 'n
onderliggende fraktuur van die borsbeen.
Die dag na sy arrestasie, d w s op 17 Augustus
1992, het die appellant 'n verklaring voor 'n landdros
afgelê. Dit lui soos volg:
"Ek het vanaf Carletonville Khutsong 'n huurmotor
5
gehuur. Hulle jaag my van die werk af. Die bussie vervoer my na my werksplek toe om my besittings te kry. Ek vra dat hy vir my by die hek moet wag om my na 'n ander kompong te vervoer. Ek het teruggekom en hy neem my verder. Ek het 'n stuk yster in die voertuig gekry. Ek weet nie of dit 'n hamer is nie.
Ek het hom op sy kop geslaan, ek weet nie hoeveel
keer nie. Ek wou gehad het dat hy net bewusteloos
moet raak, hy verdedig homself en ek slaan weer.
Ek het geskrik want my tas was binne in. Ek slaan
hom omdat ek nie my tas en paspoorte binne wou los
nie. Hy lê stil en ek stoot hom na die
passasierssitplek toe. Hy het net 'gegaan' en
gesê ek moet hom nie doodmaak nie. Ek neem hom na
'n bos toe en maak sy hande agter sy rug vas. Ek
vat die voertuig en ry toe. Die Polisie het my te
Nandonald gearresteer. Dit is al."
Toe die appellant voor die hof gebring is het hy
skuldig aan roof gepleit en, wat betref die moordklag, skuldig aan strafbare manslag. Ter stawing van hierdie pleite het hy 'n lang verklaring ingevolge art 112(2) van die Strafproseswet ingedien. Dit is nie nodig om hierdie verklaring aan te haal nie. Dit kom daarop neer dat die appellant saam met ene Seabelo beplan het om 'n huurmotor te roof. Volgens hul afspraak sou Seabelo net die bestuurder met 'n vuurwapen dreig. Toe dit by die
6 daad kom het Seabelo egter, sonder die appellant se
goedkeuring of samewerking, die bestuurder met 'n hamer
geslaan. Die appellant het nie voorsien dat dit sou
gebeur nie, maar het erken dat hy dit behoort te
voorsien het: vandaar die pleit van skuldig aan
strafbare manslag.
Die Staat het nie die appellant se pleite aanvaar
nie, en het die getuienis wat ek hierbo opgesom het,
aangebied. Die appellant het nie getuig nie en ook geen
getuies geroep nie. Soos reeds aangedui, is hy skuldig bevind soos aangekla.
In argument voor ons het Mnr Van Niekerk, wat namens die appellant verskyn het, betoog dat die verhoorhof die veronstskuldigende gedeeltes van die verklarings wat die appellant afgelê het, in aanmerking behoort te geneem het. Indien die hof dit gedoen het, so het die betoog verder gelui, moes die hof 'n redelike twyfel gehad het of die appellant die opset gehad het om te dood, en kon hy slegs aan strafbare
7
manslag skuldig bevind gewees het.
Dit is natuurlik geykte reg dat waar die Staat
getuienis lei van 'n inkriminerende verklaring wat die
beskuldigde gemaak het (soos die verklaring aan die
landdros in die onderhawige geval) die hof ook ag
behoort te slaan op die verontskuldigende dele van die
verklaring, en sodanige gewig daaraan te heg as wat dit
verdien. Sien R v Valachia 1945 AA 826 op 837, 'n saak
wat al dikwels in hierdie hof gevolg is. Hierdie
beginsel is ook op verklarings ingevolge art 115 van
die Strafprosesreg toegepas in S v Cloete 1994 (1) SASV
420 (A) op 428b. 0f 'n verklaring ingevolge art 112 oor
dieselfde kam geskeer moet word (veral waar die Staat
nie die pleit van skuldig aanvaar nie), is 'n vraag wat nie voor ons beredeneer is nie, en waarop die antwoord myns insiens nie vanselfsprekend is nie. Vir huidige doeleindes sal ek egter veronderstel dat die Valachia beginsel wel vir so 'n verklaring geld.
In die onderhawige geval is die art 112 verklaring
8
direk teenstrydig met die appellant se verklaring aan
die landdros waarin hy aanvaar het dat hy alleen vir
die dood van die oorledene verantwoordelik was. Behalwe
vir die art 112 verklaring is daar niks om aan te dui
dat die skimagtige Seabelo bestaan en deelgeneem het
aan die moord en roof nie. Selfs tydens die appellant
se inhegtenisneming op Mayflower was hy op sy eie. Die
art 112 verklaring is dus nie alleen onbeëdig en
ongetoets deur kruisverhoor nie, maar is inherent
ongeloofwaardig. Myns insiens kan geen gewig daaraan
geheg word nie.
Dit laat dan die verklaring aan die landdros. Die appellant se bewering in daardie verklaring dat hy nie die opset gehad het om die oorledene te dood nie, moet opgeweeg word teen die aanvaarbare getuienis in die saak. Die belangrikste hiervan is die mediese getuienis. Soos reeds gemeld het die oorledene sewentien wonde aan sy kop gehad. Oor die waarskynlike uitwerking van hierdie wonde was die distriksgeneesheer
9 se onbetwiste getuienis soos volg:
"HOF: Om voor te begin, hy (d.w.s. die
oorledene) sou na toediening van enige van hierdie
17 houe op die kop, sou hy seker bewusteloos
gewees het? .. Hy sou bewussyn verloor het, die
tydperk van bewussynsverlies tot en met dood kon
'n rukkie gewees het aangesien daar nie bloed
regtig in sy ventrikels was nie, maar die drukking
effek van die ander bloed sou hom laat sterf het
waarskynlik binne 'n uur."
In 'n ander passasie getuig die distriksgeneesheer
dat "baie swaar geweld" nodig sou gewees het om hierdie
wonde toe te dien. 'n Mens kan skaars glo dat die
appellant hierdie sewentien wonde toegedien het net om
die oorledene bewusteloos te maak, soos beweer in die
verklaring. Die verdere bewering dat die oorledene
homself verdedig het, en dat dit bygedra het tot
verdere houe, lyk ewe ongeloofwaardig. Dit lyk eerstens
teenstrydig met die mediese getuienis dat die oorledene
enige weerstand sou kon bied na die eerste hou of twee.
Tweedens is daar niks in die getuienis om aan te dui
dat die appellant enige beserings opgedoen het nie.
Daar is dus geen steun vir die bewering dat die
10
oorledene teenstand gebied het nie. En 'n verdere feit
wat slaan op die appellant se gesindheid is dat, nadat
die wonde toegedien is, hy die oorledene in 'n bos weg
van die pad gelos het. Hierdie bewese feite lei myns
insiens onafwendbaar tot die gevolgtrekking dat die
appellant die direkte opset gehad het om die oorledene
te dood. Die appellant se onbeëdigde en onbetroubare
verklaring aan die landdros kan, volgens my oordeel,
nie hieraan afdoen nie.
Weens die voorgaande meen ek dat die hof a quo
tereg bevind het dat die appellant die opset gehad het om die oorledene te dood. Die verhoorhof se uitspraak is nie in enige ander opsig aangeveg nie, en na my mening was die appellant se skuld bo redelike twyfel bewys. Die appèl teen die skuldigbevinding moet derhalwe van die hand gewys word.
Dit bring my dan by die vonnis. Dit is geykte reg dat hierdie hof 'n onafhanklike oordeel oor die gepastheid van die doodvonnis moet vel. Dit was gemene
11
saak dat die appellant ten tyde van sy verhoor (Maart 1993) 22 jaar oud was en dat hy 'n eerste oortreder was. Sy jeug en sy skoon rekord is na my mening sterk strafversagtende faktore. Die Staat en die hof a quo het dan ook aanvaar dat hy rehabiliteerbaar is.
Aan die ander kant is daar aansienlike verswarende omstandighede. Die moord was 'n volgehoue en wrede een wat gepleeg is vir gewin. Huurmotorbestuurders is in 'n besonder kwesbare posisie en moet beskerm word. Die opset om te dood in hierdie geval was, soos ek aangedui het, direk.
Ek meen egter nie dat die staat bo redelike twyfel bewys het dat die moord en roof vooraf beplan was, soos bevind deur die verhoorhof, nie. Die getuienis wat in hierdie verband ter sake is het te doen met die hamer waarmee die moord gepleeg is. Die oorledene se broer het getuig dat daar nie gereedskap soos hamers en beitels in die oorledene se voertuig gehou was nie. Hiervan het die hof a quo die afleiding gemaak dat die
12
appellant die hamer met voorbedagte rade saamgeneem het
om die moord te pleeg. Ek glo nie dit is die enigste
redelike afleiding nie. Uit 'n foto van die hamer wat
voor ons is blyk dit dat die hamer nuut was. Dit is
moontlik dat die oorledene dit onlangs aangeskaf het
sonder dat sy broer daarvan weet. Daarbenewens is dit
ook moontlik dat iemand dit in sy huurmotor kon vergeet
het. 'n Ligte timmermanshamer van hierdie aard is nie
die soort wapen wat 'n mens sou verwag deur 'n rower
saamgeneem sou word om ' n voorbedagte moord en roof mee
te pleeg nie. Daar is dus na my mening nie getuienis
wat teenstrydig is met die appellant se bewering (in sy
verklaring aan die landdros) dat hy die hamer in die
motor gevind het nie. Dit is gevolglik redelik
moontlik dat die opset om te moor en te roof op die
ingewing van die oomblik gevorm is toe die appellant
besef het dat daar 'n gulde geleentheid was om die
motor te roof, en dat daar 'n wapen byderhand was. Daar
is geen rede om sy verklaring te verwerp dat hy sy werk
13
verloor het en sy besittings gaan haal het nie. Die
geleentheid om 'n motor te bekom om hom na Swaziland te
vervoer moes aantreklik voorgekom het, veral waar hy
deur die motor te verkoop, ook nog 'n groot bedrag geld
sou kon bekom. Natuurlik, die afwesigheid van
voorbedagtheid is nie 'n versagtende faktor nie, maar
dit stel sy optrede in 'n minder ernstige lig as wat
deur die hof a quo bevind is.
As 'n mens dan die verswarende en versagtende faktore teen mekaar opweeg is hierdie 'n geval wat myns insiens na aan die grenslyn val. Ek meen nogtans dat die jeug en skoon rekord van die appellant die deurslag gee. Myns insiens is hierdie geval nie so ernstig dat die vereistes van vergelding en afskrikking nie bevredig kan word deur 'n lang termyn van gevangenisstraf nie.
Die uitspraak van die hof is dus soos volg: 1. Die appèl teen die skuldigbevinding word afgewys.
14
2. Die appèl teen die doodvonnis slaag. Die
vonnis word vervang met die volgende: Vyf-en-twintig (25) jaar gevangenisstraf wat sal saamloop met die vonnis van vyftien (15) jaar gevangenisstraf wat op die klagte van roof opgelê is.
E M GROSSKOPF, AR
NESTADT, AR
HARMS, AR Stem saam